Dzieje Zydow polskich siegaja XIII wieku. Wypedzani z krajow Europy Zachodniej w okresie poznego ssredniowiecza znajdowali schronienie w Polsce. Ich polozenie prawne bylo regulowane przez szereg przywilejow krolewskich nadawanych w XIII i XIV wieku. Konstytucji 3 Maja przyznala im rowne prawa z mieszczanami. Okres zaborow przyniosl kolejne fale migracji. W ramach monarchii austrowegierskiej Zydzi austriaccy przenosili sie do Galicji ze wzgledow ekonomicznych. W poczatku XX wieku wladze carskie przesunely sie na zachod tzw. strefe osiedlenia dla Zydow, co spowodowalo ich migracje do Kongresowki. Zyli na ogol w miastach , zamknieci w gettach sila nakazow religijnych i tradycji. W XIX wieku odchodzenie od judaizmu i zrywanie tradycyjnych wiezow przyspieszalo proces asymilacji, szczegolniewsrod warstw oswieconych. Zydzi uczestniczyli w polskim ruchu niepodleglosciowym poczynajac od czasow powstania kosciuszkowskiego.
W Polsce Zydzi miedzy wojennej Zydzi stanowili, po Ukraincach, druga co do wielkosci mniejszoscia narodowa. Wedle spisu z 1931 r. bylo ich w Polsce 2 733 tys. , a wedle szacunkow 3 114 tys. , co stanowilo okolo 10% ogol spoleczenstwa ( w duzych miastach - okolo 30% mieszkancow). Trudnili sie przede wszystkich rzemioslem i handlem. Stanowili duza grupe czynnej zawodowo inteligencji - lekarzy, adwokatow, pracownikow biurowych. Bylo to jednym z powodow wystepowania tzw. antysemityzmu gospodarczego.
Mniejszosc zydowska posiadala dobrze zorganiowany system szkolnictwa publicznego i prywatnego, nie liczac oczywiscie szkolek religijnych. W roku szkolnym 1924/1925 dzialallo w Polsce 220 szkol powszechnych z zydowskim jezykiem wykladowym (jidysz),, 18 gimnazjow i 2 licea. Tuz przed wojna, w latach 1937-1938, bylo 226 szkol powszechnych, 12 gimnazjow i 10 liceow. Lekcje religii mojzeszowjj odbywaly sie takzze w szkolach z polskim jezykiem wykladowym. Niewatpliwie w szkolnictwie srednim odbijaly sie procesy asymilacyjne obserwowane szczegolnie w warstwie inteligencji. Studenci wyznania mojzeszowego stanowili 10-20% ogolu mlodziezy uczacej sie w wyzszych uczelniach . W drugiej polowie lat trzydziestych liczby te zmalaly z powodu zmieszek narodowosciowych na polskich wyzszych uczelniach.
Ruch polityczny wzrod Zydow mieszkajacych na terenie ziem polskich zaczal krystalizowac sie w ostaniej cwierci XIX wieku. Kryterium podzialu byl stosunek do powstajacego panstwa zydowskiego w Palestynie, do przestrzegania zasad religijnych i do socjalizmu. Wszystkie te problemy nabraly ostrosci w dwudziestoleciu miedzywojennym, szczegolnie wobec deklaracji Balfoura. z 1917 r. i mandatu Wielkiej Brytanii na Palestyna, zatwierdzonego w 1922 r. przez Lige narodow, a takze rozwoju ruchu komunistycznego. Mozliwosc utworzenia wlasnego panstwa w Palesteni wzmogly po 1922 r. emigracje Zydow do tego kraju. Rosnacy w Europie Zachodniej faszyzm wplywal na nastroje antysemickie w Polsce.
Kierunek narodowosciowo-zydowski wsrod politycznych partii i stronnictw reprezentowali tzw. folkisci (ludowscy), zorganizowani w Zydowskiej Partii ludowej. Pragnela ona autonomii dla Zydow w Polsce i nie popierala emigracji do Palestyny. Syjonisci, dazacy do utworzenia osobnego panstwa zydowskiego, rozbici byli na szereg odlamow, wsrod ktorych najwieksze wplywy miala organizacja syjonistow Mizrachi. Kierunek socjaldemokratyczny reprezentowdowe, sportowe i mlodziezowe. Procz wymienionych duzy odzew - szczegolnie wsrod mlodej generacji - miala partia Poalej-Syjon , a zwlaszcza Poalej-Syjon-Lewica.
W wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1919 r. mniejszosci zydowskiej uzyskala 11 mandatow. W latach 1925-1935 liczby te malaly. W wyborach 1928 r. Zydzi mieli 15 miejsc w sejmie w Sejmie, w 1930r. - 10. Prasa zydowska (w jezykach hebrajskich hebrajskim, jidycsz i polskim), ktorej poczatki siegaja polowy XIX wieku, byla w dwudziestoleciu miedzywojennym wielonakladowa i wielotematyczna.
Wedle szacukowych danych, w okresie II wojny swiatowej zamordowanych zostalo przez nazistow okolo 90% przedwojennej spolecznosci zydowskiej zamieszkuje ziemie polskie. Przyjmuje sie, ze wojne przezylo 40-120 tys obywateloi polskich narodowosci zydowskiej. W 1945 r. rozpoczal sie powrot Zydow polskich, ktorych wojna zastala na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej lub ktorzy wyjechali w glab Zwiazku Radzieckiego.
Bezposrednio po wojnie rozwinely sie w Polsce zydowskie organizacje spoleczne i kulturne. Ich dzialallnosc koordynowal Centralny Komitet Zydow w Polsce powstaly 4 XI 1944 r. w Lublinie. Funkcjonowal wowczas zydowskie partie polityczne ( wydajace wlasna prase), spoldzielnie, kluby sportowe finansowane przez panstwo szkoly zydowskie ( z jezykiem wykladowym jidysz) oraz dwa teatry - w Lodzi i we Wroclawiu. Pogrom zydowski w Kielcach w lipcu 1946 r., a potem utworzenie w 1947 r. panstwa izrealskiego spowodowaly fale emigracji z Polski. Wyjechalo wowczas do Palestyny ok.120 tys. osob. Zasadnicze zmiany zaszly w koncu lat czterdziestych. Negatywnych ocena postania panstwa izrelskiego, a takze wewnatrzpartyjna alka z tzw. odchyleniem pracowito-nacjolistycznym spowodowaly zmiane polityki wladz wobec srodowiska zydowskiego. W listopadzie 1949 r. plenum KC PZPR zalecilo reorganizacje ruchu zydowskiego, a w grudniu tegoz roku Ministerstwo Administracji Publicznej rozwiazalo wszystkie struktury organizacyjne ruchu zydowskiego. Na ich miejsce powolano wowczas Towarzstwo Spoleczno-Kulturalne Zydow w Polsce. W okresie powojennym trwal wiec odplyw ludnosci zydowskiej. Glowne fale emigracji przypadly na lata 1946-1947, 1948-1949, 1956-1957, 1968-1969. Dwie ostatni mialy miejsce przy istniejacej psychozie emigracji, ostatnia zas, bedaca skutkiem znanych wydarzen marcowych, odbyla sie pod naciskiem wladz panstwowych, w atmosferze nagonki zydowskiej.
Obecnie w organizacji i instytucjach zydowskich w Polsce zarejestrowanych jest ok. tys. osob. Wiekszosc rodzin polskich Zydow mozna zaliczyc do srodowiska inteligencji -- jedynie na Gornym Slasku znajduja sie wieksze skupiska robotnicze.
Ludnosc zydowska mieszkaa w rozproszeniu na terenie calej Polski. Wyznanie mojzeszowe - jedne z wyznacznnikow odrebnosc, zwiazany z historia i kultura zydow, jest juz w Polsce wyznaniem tylko czesci ludnosci zydowskiej. W 1989r. do Zwiazku Religijnego Wyznania Mojzeszowego nalezalo tylko ok. 3650 osob. Zwiazkowi podlegaja kongresgacje (20); cmentarze (47), synagogi i domy modlitwy (21). Najliczniejsze kongregacje znajduja sie w Warszawie (ok. 300 osob , synagoga), Wroclaw (ok. 200 osob), Krakowie (183 czlonkow, 2 synagogi). Wiekszosc ludnosci zydowskiej w Polsce jez bezwyznaniowy.
Naczelna instytucja organizacji zydowskich w Polsce jest Komisja Koordynacja Organizacji Zydowskich w Polsce. Koordynuje ona dzialania Towarzystwa Spoleczno-Kulturalnego Zydow w Polsce, zwiazku Religijnego Wyznania Mojzeszowego i Stowarzyszenie Zydowskiego instytutu Historycznego w Polsce. Towarzystwo Spoleczno-Kulturralne Zydow w Polsce, posiada 15 oddzialalow w roznych miastach Polski (dzialalnosc kulturalna i wydawnicza, wlasny dom wypoczynkowy itd.). Zwiazek Religijny Wyznania Mojzeszowego, oprocz funkcji religijnych, prowadzi takze dzialalnosc oswiatowa i spoleczna. Powstlo niedawno afiliowane przy nim przedszkole. Stowarzyszenie Instytutu Historycznego (naleza do niego takze nie-Zydzi) jest wlasciciele Zydowskiego Instytutu Historycznego. ZIH posiada biblioteke, archiwum gmin zydowskich, muzeum. Prowadzi dzialalnosc naukowa, popularyzatorska i wydawnicza. Z dzialalnoscia ZIH zwiazany jest wspolpraca Spoleczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Zydowskiej.
Forum Inteligencji Zydowskiej - niedawno powstala organizacja (nie zwiazana z Komisja Koordynacyjna), w swoich zamierzeniach ma reprezentowac srodowisko powojennego pokolenia inteligencji zydowskiej.
Spolecznosc zydowska w Polsce jest zbyt szczupla, by miec wlasne szkolnictwow sieci szkol panstwowych. Nauka jezyka jidysz i hebrajskiego odbywa sie w ramach dzialanosci Zydowskiego Instytutu Historycznego i Towarzystwo Spoleczno-Kulturalnego Zydow w Polsce.
na Uniwersytecie Jagiellonskim istnieje Zaklad Historii i Kultury Zydow w Polsce im. M. Anielewicza. Przez 45 lat do 1991 r. ukazywalo si czasopismo "Folks-Sztyme", obecnie Towarzystow Spoleczno-Kulturalne Zydow wydaje w jezykach jidysz i polski tygodnik "Jidisz-Wort -Slowo Zydowskie". Zydowski Instytut Historyczny wydaje w jezyku polskim kwartalnik "Biuletyn zih" i w jezyku jidysz rocznik "Bleter far Geszichte". Zwiazek Religijny Wyznania Mojzeszowego wydaje "Kalendarz Zydowski". Niezaleznie od tych organizacji wydawany jest takze tygodnik mlodych "Jidele". W Warszawie wydawany jest polskojezyczny kwartalnik "Masada", nie bedacy wprawdzie wydawnictwem organizacji zydowskiej, lecz poswiecony tematyce zydowskiej.
W Polsce Zydzi miedzy wojennej Zydzi stanowili, po Ukraincach, druga co do wielkosci mniejszoscia narodowa. Wedle spisu z 1931 r. bylo ich w Polsce 2 733 tys. , a wedle szacunkow 3 114 tys. , co stanowilo okolo 10% ogol spoleczenstwa ( w duzych miastach - okolo 30% mieszkancow). Trudnili sie przede wszystkich rzemioslem i handlem. Stanowili duza grupe czynnej zawodowo inteligencji - lekarzy, adwokatow, pracownikow biurowych. Bylo to jednym z powodow wystepowania tzw. antysemityzmu gospodarczego.
Mniejszosc zydowska posiadala dobrze zorganiowany system szkolnictwa publicznego i prywatnego, nie liczac oczywiscie szkolek religijnych. W roku szkolnym 1924/1925 dzialallo w Polsce 220 szkol powszechnych z zydowskim jezykiem wykladowym (jidysz),, 18 gimnazjow i 2 licea. Tuz przed wojna, w latach 1937-1938, bylo 226 szkol powszechnych, 12 gimnazjow i 10 liceow. Lekcje religii mojzeszowjj odbywaly sie takzze w szkolach z polskim jezykiem wykladowym. Niewatpliwie w szkolnictwie srednim odbijaly sie procesy asymilacyjne obserwowane szczegolnie w warstwie inteligencji. Studenci wyznania mojzeszowego stanowili 10-20% ogolu mlodziezy uczacej sie w wyzszych uczelniach . W drugiej polowie lat trzydziestych liczby te zmalaly z powodu zmieszek narodowosciowych na polskich wyzszych uczelniach.
Ruch polityczny wzrod Zydow mieszkajacych na terenie ziem polskich zaczal krystalizowac sie w ostaniej cwierci XIX wieku. Kryterium podzialu byl stosunek do powstajacego panstwa zydowskiego w Palestynie, do przestrzegania zasad religijnych i do socjalizmu. Wszystkie te problemy nabraly ostrosci w dwudziestoleciu miedzywojennym, szczegolnie wobec deklaracji Balfoura. z 1917 r. i mandatu Wielkiej Brytanii na Palestyna, zatwierdzonego w 1922 r. przez Lige narodow, a takze rozwoju ruchu komunistycznego. Mozliwosc utworzenia wlasnego panstwa w Palesteni wzmogly po 1922 r. emigracje Zydow do tego kraju. Rosnacy w Europie Zachodniej faszyzm wplywal na nastroje antysemickie w Polsce.
Kierunek narodowosciowo-zydowski wsrod politycznych partii i stronnictw reprezentowali tzw. folkisci (ludowscy), zorganizowani w Zydowskiej Partii ludowej. Pragnela ona autonomii dla Zydow w Polsce i nie popierala emigracji do Palestyny. Syjonisci, dazacy do utworzenia osobnego panstwa zydowskiego, rozbici byli na szereg odlamow, wsrod ktorych najwieksze wplywy miala organizacja syjonistow Mizrachi. Kierunek socjaldemokratyczny reprezentowdowe, sportowe i mlodziezowe. Procz wymienionych duzy odzew - szczegolnie wsrod mlodej generacji - miala partia Poalej-Syjon , a zwlaszcza Poalej-Syjon-Lewica.
W wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1919 r. mniejszosci zydowskiej uzyskala 11 mandatow. W latach 1925-1935 liczby te malaly. W wyborach 1928 r. Zydzi mieli 15 miejsc w sejmie w Sejmie, w 1930r. - 10. Prasa zydowska (w jezykach hebrajskich hebrajskim, jidycsz i polskim), ktorej poczatki siegaja polowy XIX wieku, byla w dwudziestoleciu miedzywojennym wielonakladowa i wielotematyczna.
Wedle szacukowych danych, w okresie II wojny swiatowej zamordowanych zostalo przez nazistow okolo 90% przedwojennej spolecznosci zydowskiej zamieszkuje ziemie polskie. Przyjmuje sie, ze wojne przezylo 40-120 tys obywateloi polskich narodowosci zydowskiej. W 1945 r. rozpoczal sie powrot Zydow polskich, ktorych wojna zastala na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej lub ktorzy wyjechali w glab Zwiazku Radzieckiego.
Bezposrednio po wojnie rozwinely sie w Polsce zydowskie organizacje spoleczne i kulturne. Ich dzialallnosc koordynowal Centralny Komitet Zydow w Polsce powstaly 4 XI 1944 r. w Lublinie. Funkcjonowal wowczas zydowskie partie polityczne ( wydajace wlasna prase), spoldzielnie, kluby sportowe finansowane przez panstwo szkoly zydowskie ( z jezykiem wykladowym jidysz) oraz dwa teatry - w Lodzi i we Wroclawiu. Pogrom zydowski w Kielcach w lipcu 1946 r., a potem utworzenie w 1947 r. panstwa izrealskiego spowodowaly fale emigracji z Polski. Wyjechalo wowczas do Palestyny ok.120 tys. osob. Zasadnicze zmiany zaszly w koncu lat czterdziestych. Negatywnych ocena postania panstwa izrelskiego, a takze wewnatrzpartyjna alka z tzw. odchyleniem pracowito-nacjolistycznym spowodowaly zmiane polityki wladz wobec srodowiska zydowskiego. W listopadzie 1949 r. plenum KC PZPR zalecilo reorganizacje ruchu zydowskiego, a w grudniu tegoz roku Ministerstwo Administracji Publicznej rozwiazalo wszystkie struktury organizacyjne ruchu zydowskiego. Na ich miejsce powolano wowczas Towarzstwo Spoleczno-Kulturalne Zydow w Polsce. W okresie powojennym trwal wiec odplyw ludnosci zydowskiej. Glowne fale emigracji przypadly na lata 1946-1947, 1948-1949, 1956-1957, 1968-1969. Dwie ostatni mialy miejsce przy istniejacej psychozie emigracji, ostatnia zas, bedaca skutkiem znanych wydarzen marcowych, odbyla sie pod naciskiem wladz panstwowych, w atmosferze nagonki zydowskiej.
Obecnie w organizacji i instytucjach zydowskich w Polsce zarejestrowanych jest ok. tys. osob. Wiekszosc rodzin polskich Zydow mozna zaliczyc do srodowiska inteligencji -- jedynie na Gornym Slasku znajduja sie wieksze skupiska robotnicze.
Ludnosc zydowska mieszkaa w rozproszeniu na terenie calej Polski. Wyznanie mojzeszowe - jedne z wyznacznnikow odrebnosc, zwiazany z historia i kultura zydow, jest juz w Polsce wyznaniem tylko czesci ludnosci zydowskiej. W 1989r. do Zwiazku Religijnego Wyznania Mojzeszowego nalezalo tylko ok. 3650 osob. Zwiazkowi podlegaja kongresgacje (20); cmentarze (47), synagogi i domy modlitwy (21). Najliczniejsze kongregacje znajduja sie w Warszawie (ok. 300 osob , synagoga), Wroclaw (ok. 200 osob), Krakowie (183 czlonkow, 2 synagogi). Wiekszosc ludnosci zydowskiej w Polsce jez bezwyznaniowy.
Naczelna instytucja organizacji zydowskich w Polsce jest Komisja Koordynacja Organizacji Zydowskich w Polsce. Koordynuje ona dzialania Towarzystwa Spoleczno-Kulturalnego Zydow w Polsce, zwiazku Religijnego Wyznania Mojzeszowego i Stowarzyszenie Zydowskiego instytutu Historycznego w Polsce. Towarzystwo Spoleczno-Kulturralne Zydow w Polsce, posiada 15 oddzialalow w roznych miastach Polski (dzialalnosc kulturalna i wydawnicza, wlasny dom wypoczynkowy itd.). Zwiazek Religijny Wyznania Mojzeszowego, oprocz funkcji religijnych, prowadzi takze dzialalnosc oswiatowa i spoleczna. Powstlo niedawno afiliowane przy nim przedszkole. Stowarzyszenie Instytutu Historycznego (naleza do niego takze nie-Zydzi) jest wlasciciele Zydowskiego Instytutu Historycznego. ZIH posiada biblioteke, archiwum gmin zydowskich, muzeum. Prowadzi dzialalnosc naukowa, popularyzatorska i wydawnicza. Z dzialalnoscia ZIH zwiazany jest wspolpraca Spoleczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Zydowskiej.
Forum Inteligencji Zydowskiej - niedawno powstala organizacja (nie zwiazana z Komisja Koordynacyjna), w swoich zamierzeniach ma reprezentowac srodowisko powojennego pokolenia inteligencji zydowskiej.
Spolecznosc zydowska w Polsce jest zbyt szczupla, by miec wlasne szkolnictwow sieci szkol panstwowych. Nauka jezyka jidysz i hebrajskiego odbywa sie w ramach dzialanosci Zydowskiego Instytutu Historycznego i Towarzystwo Spoleczno-Kulturalnego Zydow w Polsce.
na Uniwersytecie Jagiellonskim istnieje Zaklad Historii i Kultury Zydow w Polsce im. M. Anielewicza. Przez 45 lat do 1991 r. ukazywalo si czasopismo "Folks-Sztyme", obecnie Towarzystow Spoleczno-Kulturalne Zydow wydaje w jezykach jidysz i polski tygodnik "Jidisz-Wort -Slowo Zydowskie". Zydowski Instytut Historyczny wydaje w jezyku polskim kwartalnik "Biuletyn zih" i w jezyku jidysz rocznik "Bleter far Geszichte". Zwiazek Religijny Wyznania Mojzeszowego wydaje "Kalendarz Zydowski". Niezaleznie od tych organizacji wydawany jest takze tygodnik mlodych "Jidele". W Warszawie wydawany jest polskojezyczny kwartalnik "Masada", nie bedacy wprawdzie wydawnictwem organizacji zydowskiej, lecz poswiecony tematyce zydowskiej.
Komentarze
Prześlij komentarz