1. Charakterystyka zanieczyszczeń powietrza w pomieszczeniach
Współcześni mieszkańcy dużych miast - w tym także Krakowa - spędzają większość czasu (ok. 80-90%) w pomieszczeniach, czyli w obiektach nieprodukcyjnych, w których mieszkają , uczą się , pracują, leczą itp. Do pomiesxzczeń zaliczamy mieszkania, domy i bloki mieszkalne, biura, sklepy, uczelenie, szkoły i przedszkola, biblioteki, a także pzychodnie lekarskie, apteki, muzea. Wyznano, że w wymienionych pomieszczeniach ludzie są narażeni na wdychanie różnych toksycznych substancji (zanieczyczeń chemicznych i biologicznych), które mogą powodować negatywne skutki zdrowotne. Do toksycznych substancji w pomieszczeniach należą m.in. tlenek i dwutlenek węgla, tlenki azotu, formaldehyd, lotne związki organiczne, dwutlenek siarki, areozol płyłkowy (ołów, mangan, kadm) i bioareozol (bakterie, zarodniki grzybów, pyłki) oraz azbest. Na przykład w powietrzu nowoczesnych biur wykrywa się ponad 300 organicznych substancji lotnych, wydzielanych przez wykładziny, farby i lakiery oraz sprzęt biurowy. Natomiast źródłem zanieczyszczeń wewnątrz pomieszczeń mieszkalnych najczęściej jest spalanie paliw ogrzewajacych mieszkania, gotowanie (kuchenki i piecyki gazowe), kosmetyki, środki czyszczące i owadobójcze, zagrzybienie mieszkań, meble, wykładziny, materiały izolacyjne, farby czy tworzywa sztuczne.
Stwierdzono, żę koncentracja niektórych zanieczyszczeń w pomieszczeniach często wzrasta (nawet pięcio-dziesięciokrotnie) . w okresie zimowym, na skutek ich przenikania ze środowiska zewnętrznego do pomieszczeń. Dotyczy to również zanieczyszczeń atmosferycznych. Nasilenie zjawiska następuje zwłaszcza w chłodne,bezwietrzne dni, zazwyczaj od listopada do marca. W okresie tym zanieczyszczenia atmofosferyczne, które są efektem przede wszystkim ogrzewania domów niskiej jakości paliwem, używania przestarzałych kotłów węglowych spalania śmieci i odpadów, czy też emisji spalin samochodowych, kumulują się w miejscu wydzielania, stając się niezwykle groźne dla zdrowia ludzi. Szkodliwość tego rodzaju zanieczyszczeń jest związana z ich składem. Bardzo niebezpieczny dla zdrowia jest tzw.. pył zawieszony (ang. "particulate matter" - PM ) składający się dronbnych , mikroskopijnych cząsteczek, mniejsze niż 10 mikrometrów (PM 10). Szczególnie uciążliwe dla zdrowie są najmniejsze cząstki pyłu, o wielkości od 100 nanometrów do 2,5 mikrometrów (PM 2,5). W składzie zanieczyszczeń atmosferycznych występują również trujące gazy: tlenek węgla, dwutlenek azotu, dwutlenek siarki, ozoni benzen oraz silnie rakotwórcza substancja benzoalfapireen.
2. Rośliny i oczyszczanie powietrza w pomieszczeniach
W walce nad usuwaniem wymienionych zanieczyszczeń powietrza z pomieszczeń pomocne stały się metody biologiczne. Około 30 lat temu, w szczegółpwych badaniach wykonanych przez NASA, wykazano, że rośliny pokojowe i towarzyszące im mikroorganizmy glebowe mają zdolność obniżania poziomu zanieczyszczeń, zwłaszcza gazowych w powietrzu. Wyniki te zostały potwierdzone współcześnie , w badaniach nad jakością powietrza w szkołach portugalskich. Wykazano w nich, że dzięki uprawie w sali klasowej 6 szt. roślin doniczkowych, w okresie 9 tygodni nastąpiło obniżenie w powietrzu poziomu pyłu zawieszonego PM 10 o ok. 30% stężenia dwutlenku węgla o połowę oraz stężenia tlenku azotu o 1/3.
Obecnie dysponujemy około 1000 gatunków i odmian pokojowych roślin doniczkowych, które nadają się do współczesnych pomieszczeń. Wiadomo, że wszystkie rośliny korzystnie wpływają na otoczenie człowieka: asymilują dwutlenek węgla, produkują tlen i skutecznie poprawiają samopoczucie. Jednak ich przydatność w zakresie oczyszczania powietrza ze szkodliwych dla zdrowia człowieka substancji, określono zaledwie 50 gatunków. Jest to spowodowane wysokimi kosztami badań i brakiem specjalistycznej aparatury. Poniżej zaprezentowano dobór gatunków roślin pod kątem ich zdolnosci usuwania najczęściej pojawiających się zanieczyszczeń.
Zanieczyszczenia gazowe
Jedynym z najczęściej pojawiających się zanieczyszczeń powierza w pomieszczeniach jest formaldehyd. Występuje on w wielu produktach: meblach, klejach, workach na śmieci, wykładzinach podłogowych. Do najbardziej aktywnych roślin, pod kątem oczyszczania powietrza z formaldehydu w pomieszczeniach biurowych i mieszkaniach należą: paproć-nefrolepis wysoki (Nephrolepis exaltata), palmy: daktylowiec karłowaty (Pheoenix roebelenii), palma bambusowa (Chomaedorea seifrizii), areka żółtawa (Chrysaliocarpus lutescens) oraz dracena deremeńska (Dracaena deremensis). Dobrze pochłaniają te zanieczyszczenia również chryzantemy (Chrysanthemum morifolium) i gerbery (Gerbera jamesonii). Prędkość usuwania formaldehydu przez wszystkie wymienione gatunki wynosi od 12 do 20 μg/godz. Niec o mniej aktywne w pochałanianiu tego gazu są figowiec sprężysty (Ficus elastica) i figowiec benjamiński (Ficus benjamina), bluszcz pospolity (Hedera helix), skrzydłokwiat (Spathiphyllum sp.), dracena wonna (Dracena fragrans), szeflera drzewkowata (Schefflera arboricola), palma - rapis wyniosły (Raphis excelsa), zielistka Stenberga (Chlorophytum comosum) i epipremnum złociste (Epipremnum aureum). Njamniej aktywne w oczyszczaniu powietrza z formaldehydu są sukulenty z rodziny gruboszowatych: sanseweria gwinejska (Sanseveria trifasciata), aloes zwyczajny (Aloe vera), kalanchoe Blosfelda (Kalanchoe blossfeldiana). Usuwaja one ok 2 μg/godz. formaldehydu z powietrza. Sukulenty poleca się jednak do sadzenia w mieszkaniach, ponieważ mają zdolność obniżania zawartości CO_2 i produkowania tlenu w pomieszczeniach w nocy, zwółaszcza kiedy rosną w warunkach niedoboru wody.
Rośliny doniczkowe moga usuwać z pomieszczeń także inne , niż formaldehyd, gazowe związki chemiczne. Pod tym względem wartościową rośliną jest skrzydłokwiat, który oczysz cza powietrze z acetonu, alkoholi metylowego i etylowego, benzenu, amoniaku, trójchloroetylenu, formaldehydu i ksylenu. Toluen i benzen to kolejne, lotne związki organiczne, które znajdują się w wielu produktach w naszych mieszkaniach (farby, lakier do paznokci, insektycydy). Pokryte woskiem liście sansewierii gwienejskiej (Sansevieria triasciata)czy grubosza srebszystego (Crassula argentea) najlepiej usuwają toluenu, asielistka Sternberga (Chlorophytum comosum) lub kilka gatunkówguzmanii (np. Guzmania lingulata - guzmanina jężyczkowata) skutecznie pochłania benzen. Natomiast do obniżania poziomu toluenu i ksylenu (gazy powstające podczas pracy drukarki, kopiarki) w pomieszczeniach najbardziej nadają sie palmy - areka i daktylowiec, paproć-nefrolepis wysoki, rośliny o ozdobnych liściach (dracena winna, difenbachia (Dieffenbachia sp.), zamiokulkas zamiolistny (Zamioculcas zamiifolia) oraz bardzo rozpowszechniony w mieszkaniach i biurkach storczyk falenopsis (Phalaenopsis sp.) . Prędkość usuwania ksylenu i toleuenu przez te rośliny wynosi od 8 do 19 μg/godz. . Wiele roślin posiada zdolność usuwania amoniaku z powietrza. Do takich należą: palma rapis wynosły, anturium (Anthurium sp.) oraz homalomena (H?omalomena sp.), które yutylizują amoniak z szybkością od 10 do 19 μg/godz.
Czy rośliny doniczkowe mogą usunąć smog?
Usuwanie zanieczyszczeń atmosferycznych w tym smogu z powietrza w pomieszczeniach mieszkalnych za pomocą roślin doniczkowych jest bardzo utrudniony, choć nie do końca niemożliwe. Składniki gazowe tego rodzaju zanieczyszczeń mogą . być pochłaniane przez rośliny donicznkowe, zwłaszcza teo dekoracyjnych liściach, podobnie jak to się dzieje w przypadku procesu dezaktywacji innych zanieczyszczeń gazowych. Największy problem stanowią cząsteczki pyłu zawieszonego PM, bowiem rośliny nie posiadają mechanizmu, który pozwalałby na wybiórcze, skuteczne "przechowywanie" pyłu zawieszonego. Pomocne w pośrednim oczyszczaniu powietrza z tego składnika są te gatunki roślin pokojowych, które zwiększają wilgotność powietrza (np. różne gatunki paproci, skrzydłokwiat lub cibora) oraz roślin o liściach pokrytych kutnerem, włoskami lub woskiem, które stopniow gromadzą zanieczyszczenia na powierzchni liści np. kalanchoe (Kalanchoe tomentosa), sępolia fiołkowa (Saintpaulia ionatha), skrętnik (Streptocarpus sp.) , pelargonia pachnąc (Pelargonium tomentosum) lub storczyk falenopsis (Phalaenopsis sp.).
3. Przydatność roślin doniczkowych do poszczególnych pomieszczeń mieszkalnych
Do zauważalnej poprawy jakości powietrza w pokoju mieszkalnym lub biurowym, o powierzchni ok. 20 m^2 wystarczy sześć dobrze ulistnionych, żywych roślin doniczkowych, o wysokości ok. 30-40 cm, rosnących w pojemnikach o średnicy 20 cm lub trzy większe rośliny, uprawiane w donicach o średnicy 30 cm.
Rośliny nie zatruwają się pochłanianymi zanieczyszczeniami i przystosowują się do określonych warunków, a nawet moga wykazywać rosnącą aktywność w tym procesie, w miarę wzrostu stężenia zanieczyszczeń (70-80%) wnika do roślin przez aparaty szparkowe, a pozostałe przez skórkę. Dlatego tak ważna jest staranna pielęgnacja roślin doniczkowych, systematyczne usuwanie kurzu i pyłu z liści, właściwe nawodnienie i odżywienie. W oczysczaniu z zanieczyszczeń pomagają drobnoustroje gleboiwe, żyjące w podłożu, w strefie korzeniowej roślin. Z tego względu należy zapewnić roślinom podłoże p dobrych właściwościach fizyko-chemicznych, zgodne z wymaganiami każdego gatunku.
Do pokoju dziennego najlepiej nadają się roślin doniczkowo dekoracyjnych liściach, zazwyczaj duże, bogato ulistnione okazy. Zanieczyszczenia chemiczne w powietrzu skutecznie dezaktywują gatunki o liściach sładkich, błyszczących, natomiast do obniżania stężenia zanieczyszczeń pyłowych poleca się gatunki o liściach pokrytych kutnerem lub woskiem.
W miejscach słonecznych dobrze rosną i skutecznie oczyszczają powietrze np. dizygoteka (Dizygotheca), difenbachia (Dieffenbachia sp.), arakaria (Araucaria sp.), monstera dziurawa (Monstera deliciosa), sagowiec wygięty (Cycas revoluta), rózne gatunki palm (np. daktylowiec właściwy (Phoenix dactylifera), daktylowec janaryjski (P. dactylifera) oraz rapis (Raphis), a także filodendron wytworny (Philodendron elegans), figowce: sprężysty (Ficus elastica) i benjamiński (F. benjamina), dracena deremeńska - smokowiec - (Dracaena deremensis) oraz zamiokulkas zamiolistny (Zamioculcas zamiiifolia) i fatshedera lizjańska-fatsjobluszcz (cx Fatshedera lizei).
Miejsca z mniejszą ilością światła w pokoju dziennym czy salonie, doskonale nadają sie do hodowli licznych gatunków paproci, które bardzo korzystanie wpływają na jakosć powietrza np. nefrolepis wysoki (Nephrolepis exaltata), znaokcica gniazdowa (Asplenium nidus), paprotnik sierpowaty (Cyrtomium falcatum), płaskla łosioroga - łosie rogi (Platycerium alcicorne) i orliczka kreteńska (Pteris cretica). W miejscach nieco zanienionych można wykorzystać również niektóre opnącza: m.in. bluszcz pospolity (Hedera helix) i jego liczne odmiany o białawo przebawrionych liściach, a takze cissus australijski (ciussus antarctica). Natomiast stanowiska bardziej nasłonecznionego wymagają następujące gatunki pnączy: męczennica błękitna (Passiflora caerulea), stefanotis bukietowy (Stephanotis flotibunda), hoja (woskownica) różowa (Hoya carnosa) oraz epipremnum (Epipremnum) i scindapsus (Scindapsus).
Do poprawy jakości powietrza, a także dla uzyskania pozytywwnego nastroju w jadalniach, oprócz gatunków, które dobrze rosną w pokojach dziennych, nadają się kwitnące rośliny doniczkowe. Na przykład z rodziny ananasowatych echmea wstęgowata (Aechmea fasciata). guzmania (Guzmania) lub frizea (Vriesea), a z sukulentów: kalanchoe (Kalanchoe tomentosa) - o liściach pokrytych kutnerem lub gładolistny gatunek - kalanchoe Blosfelda (K. blossfeldiana). Spośród roślin bulwiastych warto umieścić w jadalni, w okresie zimowym, cyklamena perskiego (cyclamen persicum) i kliwię pomarańczową (Clivia miniata). Inne popularne i wartościowe gatunki, które znajdują zastosowanie w pomieszczeniach gdzie spożywamy posiłki to sępolia fiołkowa (Saintpaulia ionatha) , skrętnik (Streptocarpus sp.) i storczyk falenopsis (Phalaenopsis sp.).
W sypialnianych pokojach dziecięcych umieszcza się rośliny, które zwiększają wilgotność powietrza, zwłaszcza w okresie zimowym (z 20-30% do 40-60% wilgotności względnej), są bezzapachowe i nie wywołują reakcji alergicznych. Najlepiej nadają się do tego celu paprocie np. liczne odmiany gatunku nefrolepis wysoki (Nephrolepis exalltata) lub adiantum (Adiantum sp.). Oprócz paproci można wprowadzać do sypialni rośliny, które wykazują duże zapotrzebowanie na wodę, dużo transpirują, przez co wpływają korzystnie na wilgotność powietrza. Są to cibora (Cyperus), pandan (Pandanus weitchii) i szeflera (Schefflera). Niezawodny w oczyszczaniu powietrza w sypialniach jest także skrzydłokwiat (Spatiphyllum sp.), zielistka Sternberga (Chlorophytum) lub trzykrotka (Tradescantia). Bezpieczne są tkaże ozodobne szparagi (Asparagus densiflorus lub A. setaceus) i niektóre rośliny kwitnące np. pantofelnik (Calceolaria sp.), kamelia japonska (Camellia japonica), sępolia (Saintpaulia) oraz azalia (Rhododendron).
Pewne gatunki roślin nie nadają się ani do sypialni ani do pokojów dziecięcych, ponieważ moga na niektórych ludzi (ok. 10% populacji) oddziaływac alergicznie. Do takich roślin zalicza sie między innymi pierwiosnek kubkowaty - prymulka (Primula obconica), ketmia - róża chinska (Hibiscus rosa sinensis) i alokazja wonna (Alocasia odorata).
Mimo korzystnego wpływu roślin doniczkowych na jakość powietrza w sypialnianych i w pokojach dziecięcych okazuje sie, że nie można stosować ich w zbyt dużych ilościach. Rośliny w trakcie nocy, w procesie oddychania, wykorzystaują znaczne ilości tlenu, wydzielając przy tym, podobnie jak organizm ludzki, dwutlenek węgla, który w większej ilości jest szkodliwy dla naszego zdrowia. Wyjatkiem wsrod roslin sa sukulenty (grubosze) np. sanseweria gwinejska (Sanseveieria trifasciata), aloes zwyczajny (Aloe vera) czy kalanchoe Blosfelda (Kalanchoe blossfeldiana), ktore w przeciwienstwie do innych roslin produkuja tlen w nocy. Dlatego te gatunki mozna uprawiac w pomieszczeniach, w ktorych spimy.
Do lazienki, pod warunkiem, ze pomieszczenie to ma dostep do swiatla naturlanego, nadaje sie wiele gatunkow roslin doniczkowych. Podstawowe to palmy np. daktylowiec kanarysjski (Pheonix canariensis) i rozne paprocie: jezycznik zwyczajny (Phyllitis scolopendrium), platycerium (losie rogi) (Platycerium), paprotnik (Polystichum) oraz orliczka (Pteris). Do lazienek zaleca sie takze : figowce (Ficus), anturium (Anthurium) oraz difenbachie (Dieffenbachia).
4. Charakterystyka wybranych gatunków
Poniżej zamieszczono charakterystykę 12 wybranych gatunków roślin, które znacząco wpływają na poprawę jakości powietrza w pomieszczeniach.
4.1. Nefrolepis wysoki
Nephrolepis exaltata, czyli popularność paproć. W sprzedaży znajdują się dziesiątki jej odmian, od roślino pierzastych, delikatnych liściach długości 20-30 cm do 60-80 cm. Paproć rośnie w mieszaninie substratu torfowego i piasku, jest ważliwa na zasolenie podłoża, wymaga częstego zasilania małymi dawkami nawozów. Najlepiej czuje się w świetle rozproszonym, nie znosi bezpośredniego nasłonecznienia. Doskonale nawilża powietrze w sypialniach oraz w pokojach dziecięcych.
4.2. Sanseweria gwinejska
Sansevieria trifasciata. Pochodzi z Afryki, tworzy sztywne, wzniesione, ciemnoielone, paskowane liscie o dlugosci 90-120 cm. Jest wytrzymala i latwa w uprawie roslina pokojowa. Sanseveria usuwa z powietrza benzen i formaldehd, ksylen i toluen.
4.3. Daktylowiec kanaryjski
Pheonix canariensis, czyli jedna z najczesciej uprawianyych palm. Posiada pierzaste, piekne, lukowato wygiete liscie. Daktylowce wymagaja do prawidlowego wzrostu slonecznego, obszernego pomieszczenia; w okresie zimnowym wskazane jest obnizenie temperatury do ok. 10-12oC. Palmy oczyszczaja powietrze z formaldehydu i amoniaku. to substancje , ktore najczesciej emitowane sa w trakcie pracy drukarek, monitorow, telewizorow i kserokopiarek.
4.4. Rapis wyniosły
Rhapis excelsa, to niska, wieloklodzinowa palma pochodzaca z subtropikalnych lasow Chin i Azji Poludniowo-Wschodniej. Jej pierzaste liscie dorastaja do dlugosci 20-30 cm. Lubi podloze zyzne, wilgotne i przepuszczalne. Rosnie najlepiej w miejscach polcienistych, dobrze nadaje sie do pomieszczen mieszkalnych. Usuwa formaldehyd, amoniak i ksylen.
4.5. Dracena
Dracena. Pochodzi z rejonow tropikalnych subtropikalnych Azji i Afryki. Jej ozdobne dlugie lis cie wyrastaja na calej dlugosci pedow lub w postaci pioropuszy na wierzcholkach. Uprawia sie liczne gatunki i odmiany draceny (m.in. bardzo wartosciowa dracene deremenska - D. deremensis oraz dracene wonna D. fragrans). Draceny bardzo dobrze znosza warunki mieszkaniowe, lubia wysoka wilgotnosc powietrza, w zimie wymagaja temperatury pokojowej 18-25 oC. Draceny neutralizuja z powietrza toluen, benzen, formaldehyd, trojchloroetylen i tlenek wegla (czad).
4.6. Skrzydłowiec kwiecisty
Spathiphyllum floribunda. Pochodzi z lasow tropikalnych Ameryki Srodkowej, gdzie rosnie w poszyciu. Jego geste, ciemnozielone, lancelowate liscie i dekoracyjne , biale kwiaty to wspaniala ozdoba roznego rodzaju pomieszczen. Wymaga zyznego, przepuszczalnego podloza i stanowiska w cieniu. Skrzydlokwiat oczyszcza powietrze z benzenu i formaldehydu. Substancje te znajduja sie glownie w dymie tytoniowym.. Roslina pochlania takze aceton i trojchloroetylen - wydzielane przez monitory.
4.7. Bluszcz
Hedera. Rodzaj ten obejmuje 6 gatunkow europejskich oraz wystepujacych na Wyspach Kanaryjskich. Bluszcz pospolity (hedera helix) jest naszym krajowym gatunkiem, pnaczem o skorzastych, zimozielonych lisciach. Do uprawy w mieszkaniach poleca sie wylacznie jego odmiany, rozniace sie wielkoscia i barwa lisci. Wymaga pomieszczen o ograniczonej ilosci swiatla . Jest roslina wytrzymala, wieloletnia. Bluszcz pospolity usuwa z powietrza benzen, ksylen, formaldehyd i trojchloroetylen.
4.8 Zielistka Sternberga
Chlorophytum comosum. Pochodzi z Afryki Poludniowej. Posiada waskie liscie, o dlugosci 20-40 cm, u odmiany 'Variegatum' liscie ozdobiaja bialo zielone pasy. Roslina niewymagajaca, znosi zarowno chlod i cieplo, pelne naslonecznienie i cieniste miejsca. Tworzy rozlogi czyli nadziemne pedy, z ktorych na koncu wyrastaja mmlode rosliny. Nadaje sie do uprawy w wiszacych pojemnikach. Zielistka oczyszcza powietrze z formaldehydu i benzenu. Obie te substancje znajduja sie w dymie tytoniowym. Usuwa z powietrza rowniez tlenek wegla (czad).
4.9 Figowiec, fikus
Ficus. W rejonach tropikalnych i subtropikalnych wystepuje ok. 800 gatunkow tego rodzaju. Fikusy osiagaja tam wielkosc sporego drzewa. Do uprawy mieszkaniowej najczesciej poleca sie figowiec benjaminski (F benjamina) i figowiec sprezysty (F elastica). Pierwszy z nich ma liscie drobne, blyszczace, drugi natomiast duze, owalne, skorzaste. Fikusy wymagaja starannej opieki, latem nalezy rosliny zraszac i regularnie nawozic, zima ograniczyc podlewanie, lubia miejsca sloneczne. figowce oczyszczaja powietrze z wiekszosci toksyn, zwlaszcza formaldehydu, benzenu i amoniaku.
4.10 Filodendron
Philodendron. Pochodzi z tropikalnych lasow Ameryki Srodkowej, meksyku i Brazylii. Znanych jest okolo 500 gatunkow filodendronow. W pomieszczeniach mieszkalnych lub biurowych uprawia sie czesto malo wymagajace pnacze-filodendron wytworny (Philodendron elegans). Jego piekne liscie moga osiagac nawet 70 cm dlugosci i 30 cm szerokosci. Zle reaguje na bez-posrednie naslonecznienie. Filodendron oczyszcza powietrze z amoniaku, benzenu i formaldehydu
4.11 Falenopsis
Phalaenopsis. Ojczyzna tego niezwykle popularnego gatunku stoorczyka sa wyspy Ocenii i wybrzeza polnocno-wschodniej Australii. W pomieszczeniach uprawia sie mieszance, ktore chetnie powtarzaja kwitnienie. Jego kwiaty ksztaltem przypominaja motyle, stad popularna nazwa tego storczyka to cmowka lub motyli storczyk. Doskonale czuje sie w warunkach mieszkaniowych; kwitnie dlugo i bardzo obficie. Wymaga swiatla rozproszonego, ale w zbyt ciemnych miejscach ogranicza kwitnienie. Falenopsis usuwa z powietrza aldehyd mrowkowy, aceton i chloroform.
4.12 Zamiokulkas zamiolistny
Zamioculcac zamiifolia. Jest roslina klaczowa, najbardziej dekoracyjne sa miesiste, ciemnozielone liscie. Jest zdrowy i latwy w uprawie, ma male wymagania. Atrakcyjny , architektoniczny wygad przysprzyl mu wielu zwolenikow wsrod amatorow nowoczesnych mieszkan. Preferuje pomieszczenia z niezbyt duza iloscia swiatla. Ma zdolnosc aktywnego pochlaniania benzenu, toluenu, ksylenu.
Współcześni mieszkańcy dużych miast - w tym także Krakowa - spędzają większość czasu (ok. 80-90%) w pomieszczeniach, czyli w obiektach nieprodukcyjnych, w których mieszkają , uczą się , pracują, leczą itp. Do pomiesxzczeń zaliczamy mieszkania, domy i bloki mieszkalne, biura, sklepy, uczelenie, szkoły i przedszkola, biblioteki, a także pzychodnie lekarskie, apteki, muzea. Wyznano, że w wymienionych pomieszczeniach ludzie są narażeni na wdychanie różnych toksycznych substancji (zanieczyczeń chemicznych i biologicznych), które mogą powodować negatywne skutki zdrowotne. Do toksycznych substancji w pomieszczeniach należą m.in. tlenek i dwutlenek węgla, tlenki azotu, formaldehyd, lotne związki organiczne, dwutlenek siarki, areozol płyłkowy (ołów, mangan, kadm) i bioareozol (bakterie, zarodniki grzybów, pyłki) oraz azbest. Na przykład w powietrzu nowoczesnych biur wykrywa się ponad 300 organicznych substancji lotnych, wydzielanych przez wykładziny, farby i lakiery oraz sprzęt biurowy. Natomiast źródłem zanieczyszczeń wewnątrz pomieszczeń mieszkalnych najczęściej jest spalanie paliw ogrzewajacych mieszkania, gotowanie (kuchenki i piecyki gazowe), kosmetyki, środki czyszczące i owadobójcze, zagrzybienie mieszkań, meble, wykładziny, materiały izolacyjne, farby czy tworzywa sztuczne.
Stwierdzono, żę koncentracja niektórych zanieczyszczeń w pomieszczeniach często wzrasta (nawet pięcio-dziesięciokrotnie) . w okresie zimowym, na skutek ich przenikania ze środowiska zewnętrznego do pomieszczeń. Dotyczy to również zanieczyszczeń atmosferycznych. Nasilenie zjawiska następuje zwłaszcza w chłodne,bezwietrzne dni, zazwyczaj od listopada do marca. W okresie tym zanieczyszczenia atmofosferyczne, które są efektem przede wszystkim ogrzewania domów niskiej jakości paliwem, używania przestarzałych kotłów węglowych spalania śmieci i odpadów, czy też emisji spalin samochodowych, kumulują się w miejscu wydzielania, stając się niezwykle groźne dla zdrowia ludzi. Szkodliwość tego rodzaju zanieczyszczeń jest związana z ich składem. Bardzo niebezpieczny dla zdrowia jest tzw.. pył zawieszony (ang. "particulate matter" - PM ) składający się dronbnych , mikroskopijnych cząsteczek, mniejsze niż 10 mikrometrów (PM 10). Szczególnie uciążliwe dla zdrowie są najmniejsze cząstki pyłu, o wielkości od 100 nanometrów do 2,5 mikrometrów (PM 2,5). W składzie zanieczyszczeń atmosferycznych występują również trujące gazy: tlenek węgla, dwutlenek azotu, dwutlenek siarki, ozoni benzen oraz silnie rakotwórcza substancja benzoalfapireen.
2. Rośliny i oczyszczanie powietrza w pomieszczeniach
W walce nad usuwaniem wymienionych zanieczyszczeń powietrza z pomieszczeń pomocne stały się metody biologiczne. Około 30 lat temu, w szczegółpwych badaniach wykonanych przez NASA, wykazano, że rośliny pokojowe i towarzyszące im mikroorganizmy glebowe mają zdolność obniżania poziomu zanieczyszczeń, zwłaszcza gazowych w powietrzu. Wyniki te zostały potwierdzone współcześnie , w badaniach nad jakością powietrza w szkołach portugalskich. Wykazano w nich, że dzięki uprawie w sali klasowej 6 szt. roślin doniczkowych, w okresie 9 tygodni nastąpiło obniżenie w powietrzu poziomu pyłu zawieszonego PM 10 o ok. 30% stężenia dwutlenku węgla o połowę oraz stężenia tlenku azotu o 1/3.
Obecnie dysponujemy około 1000 gatunków i odmian pokojowych roślin doniczkowych, które nadają się do współczesnych pomieszczeń. Wiadomo, że wszystkie rośliny korzystnie wpływają na otoczenie człowieka: asymilują dwutlenek węgla, produkują tlen i skutecznie poprawiają samopoczucie. Jednak ich przydatność w zakresie oczyszczania powietrza ze szkodliwych dla zdrowia człowieka substancji, określono zaledwie 50 gatunków. Jest to spowodowane wysokimi kosztami badań i brakiem specjalistycznej aparatury. Poniżej zaprezentowano dobór gatunków roślin pod kątem ich zdolnosci usuwania najczęściej pojawiających się zanieczyszczeń.
Zanieczyszczenia gazowe
Jedynym z najczęściej pojawiających się zanieczyszczeń powierza w pomieszczeniach jest formaldehyd. Występuje on w wielu produktach: meblach, klejach, workach na śmieci, wykładzinach podłogowych. Do najbardziej aktywnych roślin, pod kątem oczyszczania powietrza z formaldehydu w pomieszczeniach biurowych i mieszkaniach należą: paproć-nefrolepis wysoki (Nephrolepis exaltata), palmy: daktylowiec karłowaty (Pheoenix roebelenii), palma bambusowa (Chomaedorea seifrizii), areka żółtawa (Chrysaliocarpus lutescens) oraz dracena deremeńska (Dracaena deremensis). Dobrze pochłaniają te zanieczyszczenia również chryzantemy (Chrysanthemum morifolium) i gerbery (Gerbera jamesonii). Prędkość usuwania formaldehydu przez wszystkie wymienione gatunki wynosi od 12 do 20 μg/godz. Niec o mniej aktywne w pochałanianiu tego gazu są figowiec sprężysty (Ficus elastica) i figowiec benjamiński (Ficus benjamina), bluszcz pospolity (Hedera helix), skrzydłokwiat (Spathiphyllum sp.), dracena wonna (Dracena fragrans), szeflera drzewkowata (Schefflera arboricola), palma - rapis wyniosły (Raphis excelsa), zielistka Stenberga (Chlorophytum comosum) i epipremnum złociste (Epipremnum aureum). Njamniej aktywne w oczyszczaniu powietrza z formaldehydu są sukulenty z rodziny gruboszowatych: sanseweria gwinejska (Sanseveria trifasciata), aloes zwyczajny (Aloe vera), kalanchoe Blosfelda (Kalanchoe blossfeldiana). Usuwaja one ok 2 μg/godz. formaldehydu z powietrza. Sukulenty poleca się jednak do sadzenia w mieszkaniach, ponieważ mają zdolność obniżania zawartości CO_2 i produkowania tlenu w pomieszczeniach w nocy, zwółaszcza kiedy rosną w warunkach niedoboru wody.
Rośliny doniczkowe moga usuwać z pomieszczeń także inne , niż formaldehyd, gazowe związki chemiczne. Pod tym względem wartościową rośliną jest skrzydłokwiat, który oczysz cza powietrze z acetonu, alkoholi metylowego i etylowego, benzenu, amoniaku, trójchloroetylenu, formaldehydu i ksylenu. Toluen i benzen to kolejne, lotne związki organiczne, które znajdują się w wielu produktach w naszych mieszkaniach (farby, lakier do paznokci, insektycydy). Pokryte woskiem liście sansewierii gwienejskiej (Sansevieria triasciata)czy grubosza srebszystego (Crassula argentea) najlepiej usuwają toluenu, asielistka Sternberga (Chlorophytum comosum) lub kilka gatunkówguzmanii (np. Guzmania lingulata - guzmanina jężyczkowata) skutecznie pochłania benzen. Natomiast do obniżania poziomu toluenu i ksylenu (gazy powstające podczas pracy drukarki, kopiarki) w pomieszczeniach najbardziej nadają sie palmy - areka i daktylowiec, paproć-nefrolepis wysoki, rośliny o ozdobnych liściach (dracena winna, difenbachia (Dieffenbachia sp.), zamiokulkas zamiolistny (Zamioculcas zamiifolia) oraz bardzo rozpowszechniony w mieszkaniach i biurkach storczyk falenopsis (Phalaenopsis sp.) . Prędkość usuwania ksylenu i toleuenu przez te rośliny wynosi od 8 do 19 μg/godz. . Wiele roślin posiada zdolność usuwania amoniaku z powietrza. Do takich należą: palma rapis wynosły, anturium (Anthurium sp.) oraz homalomena (H?omalomena sp.), które yutylizują amoniak z szybkością od 10 do 19 μg/godz.
Czy rośliny doniczkowe mogą usunąć smog?
Usuwanie zanieczyszczeń atmosferycznych w tym smogu z powietrza w pomieszczeniach mieszkalnych za pomocą roślin doniczkowych jest bardzo utrudniony, choć nie do końca niemożliwe. Składniki gazowe tego rodzaju zanieczyszczeń mogą . być pochłaniane przez rośliny donicznkowe, zwłaszcza teo dekoracyjnych liściach, podobnie jak to się dzieje w przypadku procesu dezaktywacji innych zanieczyszczeń gazowych. Największy problem stanowią cząsteczki pyłu zawieszonego PM, bowiem rośliny nie posiadają mechanizmu, który pozwalałby na wybiórcze, skuteczne "przechowywanie" pyłu zawieszonego. Pomocne w pośrednim oczyszczaniu powietrza z tego składnika są te gatunki roślin pokojowych, które zwiększają wilgotność powietrza (np. różne gatunki paproci, skrzydłokwiat lub cibora) oraz roślin o liściach pokrytych kutnerem, włoskami lub woskiem, które stopniow gromadzą zanieczyszczenia na powierzchni liści np. kalanchoe (Kalanchoe tomentosa), sępolia fiołkowa (Saintpaulia ionatha), skrętnik (Streptocarpus sp.) , pelargonia pachnąc (Pelargonium tomentosum) lub storczyk falenopsis (Phalaenopsis sp.).
3. Przydatność roślin doniczkowych do poszczególnych pomieszczeń mieszkalnych
Do zauważalnej poprawy jakości powietrza w pokoju mieszkalnym lub biurowym, o powierzchni ok. 20 m^2 wystarczy sześć dobrze ulistnionych, żywych roślin doniczkowych, o wysokości ok. 30-40 cm, rosnących w pojemnikach o średnicy 20 cm lub trzy większe rośliny, uprawiane w donicach o średnicy 30 cm.
Rośliny nie zatruwają się pochłanianymi zanieczyszczeniami i przystosowują się do określonych warunków, a nawet moga wykazywać rosnącą aktywność w tym procesie, w miarę wzrostu stężenia zanieczyszczeń (70-80%) wnika do roślin przez aparaty szparkowe, a pozostałe przez skórkę. Dlatego tak ważna jest staranna pielęgnacja roślin doniczkowych, systematyczne usuwanie kurzu i pyłu z liści, właściwe nawodnienie i odżywienie. W oczysczaniu z zanieczyszczeń pomagają drobnoustroje gleboiwe, żyjące w podłożu, w strefie korzeniowej roślin. Z tego względu należy zapewnić roślinom podłoże p dobrych właściwościach fizyko-chemicznych, zgodne z wymaganiami każdego gatunku.
Do pokoju dziennego najlepiej nadają się roślin doniczkowo dekoracyjnych liściach, zazwyczaj duże, bogato ulistnione okazy. Zanieczyszczenia chemiczne w powietrzu skutecznie dezaktywują gatunki o liściach sładkich, błyszczących, natomiast do obniżania stężenia zanieczyszczeń pyłowych poleca się gatunki o liściach pokrytych kutnerem lub woskiem.
W miejscach słonecznych dobrze rosną i skutecznie oczyszczają powietrze np. dizygoteka (Dizygotheca), difenbachia (Dieffenbachia sp.), arakaria (Araucaria sp.), monstera dziurawa (Monstera deliciosa), sagowiec wygięty (Cycas revoluta), rózne gatunki palm (np. daktylowiec właściwy (Phoenix dactylifera), daktylowec janaryjski (P. dactylifera) oraz rapis (Raphis), a także filodendron wytworny (Philodendron elegans), figowce: sprężysty (Ficus elastica) i benjamiński (F. benjamina), dracena deremeńska - smokowiec - (Dracaena deremensis) oraz zamiokulkas zamiolistny (Zamioculcas zamiiifolia) i fatshedera lizjańska-fatsjobluszcz (cx Fatshedera lizei).
Miejsca z mniejszą ilością światła w pokoju dziennym czy salonie, doskonale nadają sie do hodowli licznych gatunków paproci, które bardzo korzystanie wpływają na jakosć powietrza np. nefrolepis wysoki (Nephrolepis exaltata), znaokcica gniazdowa (Asplenium nidus), paprotnik sierpowaty (Cyrtomium falcatum), płaskla łosioroga - łosie rogi (Platycerium alcicorne) i orliczka kreteńska (Pteris cretica). W miejscach nieco zanienionych można wykorzystać również niektóre opnącza: m.in. bluszcz pospolity (Hedera helix) i jego liczne odmiany o białawo przebawrionych liściach, a takze cissus australijski (ciussus antarctica). Natomiast stanowiska bardziej nasłonecznionego wymagają następujące gatunki pnączy: męczennica błękitna (Passiflora caerulea), stefanotis bukietowy (Stephanotis flotibunda), hoja (woskownica) różowa (Hoya carnosa) oraz epipremnum (Epipremnum) i scindapsus (Scindapsus).
Do poprawy jakości powietrza, a także dla uzyskania pozytywwnego nastroju w jadalniach, oprócz gatunków, które dobrze rosną w pokojach dziennych, nadają się kwitnące rośliny doniczkowe. Na przykład z rodziny ananasowatych echmea wstęgowata (Aechmea fasciata). guzmania (Guzmania) lub frizea (Vriesea), a z sukulentów: kalanchoe (Kalanchoe tomentosa) - o liściach pokrytych kutnerem lub gładolistny gatunek - kalanchoe Blosfelda (K. blossfeldiana). Spośród roślin bulwiastych warto umieścić w jadalni, w okresie zimowym, cyklamena perskiego (cyclamen persicum) i kliwię pomarańczową (Clivia miniata). Inne popularne i wartościowe gatunki, które znajdują zastosowanie w pomieszczeniach gdzie spożywamy posiłki to sępolia fiołkowa (Saintpaulia ionatha) , skrętnik (Streptocarpus sp.) i storczyk falenopsis (Phalaenopsis sp.).
W sypialnianych pokojach dziecięcych umieszcza się rośliny, które zwiększają wilgotność powietrza, zwłaszcza w okresie zimowym (z 20-30% do 40-60% wilgotności względnej), są bezzapachowe i nie wywołują reakcji alergicznych. Najlepiej nadają się do tego celu paprocie np. liczne odmiany gatunku nefrolepis wysoki (Nephrolepis exalltata) lub adiantum (Adiantum sp.). Oprócz paproci można wprowadzać do sypialni rośliny, które wykazują duże zapotrzebowanie na wodę, dużo transpirują, przez co wpływają korzystnie na wilgotność powietrza. Są to cibora (Cyperus), pandan (Pandanus weitchii) i szeflera (Schefflera). Niezawodny w oczyszczaniu powietrza w sypialniach jest także skrzydłokwiat (Spatiphyllum sp.), zielistka Sternberga (Chlorophytum) lub trzykrotka (Tradescantia). Bezpieczne są tkaże ozodobne szparagi (Asparagus densiflorus lub A. setaceus) i niektóre rośliny kwitnące np. pantofelnik (Calceolaria sp.), kamelia japonska (Camellia japonica), sępolia (Saintpaulia) oraz azalia (Rhododendron).
Pewne gatunki roślin nie nadają się ani do sypialni ani do pokojów dziecięcych, ponieważ moga na niektórych ludzi (ok. 10% populacji) oddziaływac alergicznie. Do takich roślin zalicza sie między innymi pierwiosnek kubkowaty - prymulka (Primula obconica), ketmia - róża chinska (Hibiscus rosa sinensis) i alokazja wonna (Alocasia odorata).
Mimo korzystnego wpływu roślin doniczkowych na jakość powietrza w sypialnianych i w pokojach dziecięcych okazuje sie, że nie można stosować ich w zbyt dużych ilościach. Rośliny w trakcie nocy, w procesie oddychania, wykorzystaują znaczne ilości tlenu, wydzielając przy tym, podobnie jak organizm ludzki, dwutlenek węgla, który w większej ilości jest szkodliwy dla naszego zdrowia. Wyjatkiem wsrod roslin sa sukulenty (grubosze) np. sanseweria gwinejska (Sanseveieria trifasciata), aloes zwyczajny (Aloe vera) czy kalanchoe Blosfelda (Kalanchoe blossfeldiana), ktore w przeciwienstwie do innych roslin produkuja tlen w nocy. Dlatego te gatunki mozna uprawiac w pomieszczeniach, w ktorych spimy.
Do lazienki, pod warunkiem, ze pomieszczenie to ma dostep do swiatla naturlanego, nadaje sie wiele gatunkow roslin doniczkowych. Podstawowe to palmy np. daktylowiec kanarysjski (Pheonix canariensis) i rozne paprocie: jezycznik zwyczajny (Phyllitis scolopendrium), platycerium (losie rogi) (Platycerium), paprotnik (Polystichum) oraz orliczka (Pteris). Do lazienek zaleca sie takze : figowce (Ficus), anturium (Anthurium) oraz difenbachie (Dieffenbachia).
4. Charakterystyka wybranych gatunków
Poniżej zamieszczono charakterystykę 12 wybranych gatunków roślin, które znacząco wpływają na poprawę jakości powietrza w pomieszczeniach.
4.1. Nefrolepis wysoki
Nephrolepis exaltata, czyli popularność paproć. W sprzedaży znajdują się dziesiątki jej odmian, od roślino pierzastych, delikatnych liściach długości 20-30 cm do 60-80 cm. Paproć rośnie w mieszaninie substratu torfowego i piasku, jest ważliwa na zasolenie podłoża, wymaga częstego zasilania małymi dawkami nawozów. Najlepiej czuje się w świetle rozproszonym, nie znosi bezpośredniego nasłonecznienia. Doskonale nawilża powietrze w sypialniach oraz w pokojach dziecięcych.
4.2. Sanseweria gwinejska
Sansevieria trifasciata. Pochodzi z Afryki, tworzy sztywne, wzniesione, ciemnoielone, paskowane liscie o dlugosci 90-120 cm. Jest wytrzymala i latwa w uprawie roslina pokojowa. Sanseveria usuwa z powietrza benzen i formaldehd, ksylen i toluen.
4.3. Daktylowiec kanaryjski
Pheonix canariensis, czyli jedna z najczesciej uprawianyych palm. Posiada pierzaste, piekne, lukowato wygiete liscie. Daktylowce wymagaja do prawidlowego wzrostu slonecznego, obszernego pomieszczenia; w okresie zimnowym wskazane jest obnizenie temperatury do ok. 10-12oC. Palmy oczyszczaja powietrze z formaldehydu i amoniaku. to substancje , ktore najczesciej emitowane sa w trakcie pracy drukarek, monitorow, telewizorow i kserokopiarek.
4.4. Rapis wyniosły
Rhapis excelsa, to niska, wieloklodzinowa palma pochodzaca z subtropikalnych lasow Chin i Azji Poludniowo-Wschodniej. Jej pierzaste liscie dorastaja do dlugosci 20-30 cm. Lubi podloze zyzne, wilgotne i przepuszczalne. Rosnie najlepiej w miejscach polcienistych, dobrze nadaje sie do pomieszczen mieszkalnych. Usuwa formaldehyd, amoniak i ksylen.
4.5. Dracena
Dracena. Pochodzi z rejonow tropikalnych subtropikalnych Azji i Afryki. Jej ozdobne dlugie lis cie wyrastaja na calej dlugosci pedow lub w postaci pioropuszy na wierzcholkach. Uprawia sie liczne gatunki i odmiany draceny (m.in. bardzo wartosciowa dracene deremenska - D. deremensis oraz dracene wonna D. fragrans). Draceny bardzo dobrze znosza warunki mieszkaniowe, lubia wysoka wilgotnosc powietrza, w zimie wymagaja temperatury pokojowej 18-25 oC. Draceny neutralizuja z powietrza toluen, benzen, formaldehyd, trojchloroetylen i tlenek wegla (czad).
4.6. Skrzydłowiec kwiecisty
Spathiphyllum floribunda. Pochodzi z lasow tropikalnych Ameryki Srodkowej, gdzie rosnie w poszyciu. Jego geste, ciemnozielone, lancelowate liscie i dekoracyjne , biale kwiaty to wspaniala ozdoba roznego rodzaju pomieszczen. Wymaga zyznego, przepuszczalnego podloza i stanowiska w cieniu. Skrzydlokwiat oczyszcza powietrze z benzenu i formaldehydu. Substancje te znajduja sie glownie w dymie tytoniowym.. Roslina pochlania takze aceton i trojchloroetylen - wydzielane przez monitory.
4.7. Bluszcz
Hedera. Rodzaj ten obejmuje 6 gatunkow europejskich oraz wystepujacych na Wyspach Kanaryjskich. Bluszcz pospolity (hedera helix) jest naszym krajowym gatunkiem, pnaczem o skorzastych, zimozielonych lisciach. Do uprawy w mieszkaniach poleca sie wylacznie jego odmiany, rozniace sie wielkoscia i barwa lisci. Wymaga pomieszczen o ograniczonej ilosci swiatla . Jest roslina wytrzymala, wieloletnia. Bluszcz pospolity usuwa z powietrza benzen, ksylen, formaldehyd i trojchloroetylen.
4.8 Zielistka Sternberga
Chlorophytum comosum. Pochodzi z Afryki Poludniowej. Posiada waskie liscie, o dlugosci 20-40 cm, u odmiany 'Variegatum' liscie ozdobiaja bialo zielone pasy. Roslina niewymagajaca, znosi zarowno chlod i cieplo, pelne naslonecznienie i cieniste miejsca. Tworzy rozlogi czyli nadziemne pedy, z ktorych na koncu wyrastaja mmlode rosliny. Nadaje sie do uprawy w wiszacych pojemnikach. Zielistka oczyszcza powietrze z formaldehydu i benzenu. Obie te substancje znajduja sie w dymie tytoniowym. Usuwa z powietrza rowniez tlenek wegla (czad).
4.9 Figowiec, fikus
Ficus. W rejonach tropikalnych i subtropikalnych wystepuje ok. 800 gatunkow tego rodzaju. Fikusy osiagaja tam wielkosc sporego drzewa. Do uprawy mieszkaniowej najczesciej poleca sie figowiec benjaminski (F benjamina) i figowiec sprezysty (F elastica). Pierwszy z nich ma liscie drobne, blyszczace, drugi natomiast duze, owalne, skorzaste. Fikusy wymagaja starannej opieki, latem nalezy rosliny zraszac i regularnie nawozic, zima ograniczyc podlewanie, lubia miejsca sloneczne. figowce oczyszczaja powietrze z wiekszosci toksyn, zwlaszcza formaldehydu, benzenu i amoniaku.
4.10 Filodendron
Philodendron. Pochodzi z tropikalnych lasow Ameryki Srodkowej, meksyku i Brazylii. Znanych jest okolo 500 gatunkow filodendronow. W pomieszczeniach mieszkalnych lub biurowych uprawia sie czesto malo wymagajace pnacze-filodendron wytworny (Philodendron elegans). Jego piekne liscie moga osiagac nawet 70 cm dlugosci i 30 cm szerokosci. Zle reaguje na bez-posrednie naslonecznienie. Filodendron oczyszcza powietrze z amoniaku, benzenu i formaldehydu
4.11 Falenopsis
Phalaenopsis. Ojczyzna tego niezwykle popularnego gatunku stoorczyka sa wyspy Ocenii i wybrzeza polnocno-wschodniej Australii. W pomieszczeniach uprawia sie mieszance, ktore chetnie powtarzaja kwitnienie. Jego kwiaty ksztaltem przypominaja motyle, stad popularna nazwa tego storczyka to cmowka lub motyli storczyk. Doskonale czuje sie w warunkach mieszkaniowych; kwitnie dlugo i bardzo obficie. Wymaga swiatla rozproszonego, ale w zbyt ciemnych miejscach ogranicza kwitnienie. Falenopsis usuwa z powietrza aldehyd mrowkowy, aceton i chloroform.
4.12 Zamiokulkas zamiolistny
Zamioculcac zamiifolia. Jest roslina klaczowa, najbardziej dekoracyjne sa miesiste, ciemnozielone liscie. Jest zdrowy i latwy w uprawie, ma male wymagania. Atrakcyjny , architektoniczny wygad przysprzyl mu wielu zwolenikow wsrod amatorow nowoczesnych mieszkan. Preferuje pomieszczenia z niezbyt duza iloscia swiatla. Ma zdolnosc aktywnego pochlaniania benzenu, toluenu, ksylenu.
Komentarze
Prześlij komentarz